Οικισμός του Ασφοντυλίτη στην Αμοργό

By

Cyclades

– Ιουλίου 3, 2011Καταχωρήθηκε σε: Αξιοθέατα, Αρχιτεκτονική

Το ονειρικό σύμπλεγμα του Ασφοντυλίτη ανακαλύπτει ο αφοσιωμένος περιπατητής μόλις κατηφορίσει, το παλιό μονοπάτι της διαδρομής από την Αιγιάλη προς το Μοναστήρι και τη Χώρα, τη Μεγάλη Στράτα, στο ύψος της Όξω Μεριάς (υψόμετρο 340μ). Εκεί σταματάει η επίπονη ανηφορική διαδρομή, που από τον Ποταμό και τον Άγιο Μάμα έφερνε τους οικιστές του στα γαλήνια αυτά υψίπεδα του ορεινού όγκου της Aιγιάλης ( υψόμετρο 260μ), για να παραμείνουν περισσότερους από έξη μήνες κάθε χρόνο. Καθώς το παραδοσιακό αγροτικό έτος είχε μόνο δύο εποχές, το καλοκαίρι και το χειμώνα, η ζωή στον οικισμό αρχινούσε μετά το πανηγύρι του Αη Γιώργη στα τέλη Απριλίου, τότε που οι βοσκοί άφηναν τις στάνες και οδηγούσαν τα κοπάδια τους στα ορεινά βοσκοτόπια. Συχνή ήταν η αναχώρηση των γεωργών ακόμα και από τα μέσα Μαρτίου, όταν η λιτανεία της χελιδόνας προήγγελλε το τέλος του χειμώνα. Τότε οι οικογένειες χωρίζονταν ακόμα και στη μεγάλη γιορτή του Πάσχα. Ήταν σκληρή η ζωή στον Ασφοντυλίτη, με μια μορφή ασκητική που αντάμωνε τη βαθύτερη ουσία του ιερού σ΄ αυτόν τον τόπο. Η θέση του έχει τις ρίζες της βαθειά στην ιστορία, με σημαντική παρουσία στην πρωτοκυκλαδική εποχή αλλά και στους ιστορικούς χρόνους, όπως μαρτυράνε ευρήματα αλλά και τα ερείπια του ελληνιστικού πύργου στην Όξω Μεριά, λίγο πριν τη στροφή για τα Χάλαρα. Το όνομα του Ασφοντυλίτη δεν εντοπίζεται σε γραπτές πηγές, για την ίδια όμως περιοχή απαντώνται τα τοπωνύμια Ασφοντιλίδι και Ασφοντιλίτης. Μπορεί εύκολα όμως να υποθέσει κανείς ότι το όνομά του ο οικισμός το πήρε από τους ασφοδέλους που σχημάτιζαν χαλί στρωμένο την εποχή που υποδέχονταν τους εποχιακούς του κατοίκους.
Πρόκειται για έναν εξαιρετικού τύπου οικιστικό σχηματισμό της αγροτικής υπαίθρου, που διασώζεται άθικτος ως προς τα κτίσματα και τη δομή του, ανάγοντας την απαρχή του στους πρώιμους ιστορικούς χρόνους, συνυφασμένος με την τεχνική των ξερολιθικών κατασκευών που διαμόρφωναν στο νησί τους «κρημνώδεις αγρούς» με τα «χτιά» ή τα «οχτία», αληθινά αρχιτεκτονικά μνημεία, ενδείξεις προωθημένων γνώσεων τοπογραφίας και αξιοποίησης του φυσικού τοπίου, τεχνικής διαμόρφωσης των κατωφερών επιφανειών σε βαθμίδες καλλιέργειας, κατάλληλης οικοδομικής χρήσης της πέτρας και ελέγχου των υδρολογικών δεδομένων.
Οι αγροικίες του Ασφοντυλίτη δεν είναι απλά, μοναχικά κτίσματα. Η κάθε μια από αυτές αποτελεί ένα ολοκληρωμένο σύνολο που περιγράφεται σαφώς από τα γειτονικά του και αρθρώνεται αυτοτελώς πάνω στον κεντρικό δρόμο που ελίσσεται συνδέοντας όλες τις ιδιοκτησίες μεταξύ τους στον οικισμό. Συχνά η κάθε ιδιοκτησία διατηρεί τμήματα εκατέρωθεν αυτού του κεντρικού δρόμου, ενώ οι ευρισκόμενες στον εξωτερικό περίγυρο του οικισμού, διατηρούν και άλλες αδιέξοδες «διαδρομές» με δρομίσκους που συνδέουν συνοδευτικά αγροτικά ή κτηνοτροφικά καταφύγια που πλαισιώνουν την κατοικία.
Ο τύπος των αγροτικών συνοικισμών είναι ευρύτατα διαδεδομένος στην Κάτω Μεριά, το νότιο πεδινό τμήμα της Αμοργού, φέρνοντας μέχρι τις μέρες μας τα ίχνη μιας πανάρχαιας αγροτικής κατοίκησης, που συνιστούσε η διαμόρφωση θυλάκων στο κέντρο ευρύτερων παραγωγικών περιοχών, στο πλαίσιο μιας φεουδαρχικής διαχείρισης του χώρου.
Ο τύπος αυτός οίκησης δεν απέκτησε ποτέ ολοκληρωμένη αστική μορφή , δεν αποτέλεσε οικισμούς αλλά τόπους κατοίκησης. Είχε σημασία και λειτουργούσε σε ενεστώτα χρόνο, καλύπτοντας τις βασικές ανάγκες στέγασης, προστασίας και αποθήκευσης των οικιστών του, χωρίς να προχωράει σε διαμόρφωση σημαντικών κοινόχρηστων χώρων στα όρια της περιοχής του.
Ο Ασφοντυλίτης αποτελεί τον μεγαλύτερο αγροτικό συνοικισμό της Αμοργού που όμως βρίσκεται στο βόρειο ορεινό διαμέρισμα της Aιγιάλης και ο οποίος λόγω μεγέθους οικιστών –που προήλθαν από την ικανή έκταση της καλλιεργήσιμης γης που διέθετε- και της μεγάλης απόστασης από τα γενέθλια χωριά του -2,5 ώρες δύσβατου ορεινού δρόμου από το πλησιέστερο-, διαμόρφωσε δομές που απηχούν τη δημιουργία ενός συνεκτικού πλέγματος αστικού τύπου. Στον Ασφοντυλίτη διακρίνουμε περιοχές δημόσιου χώρου που αναπτύχθηκαν σοφά σε στρατηγικά σημεία του, εκμεταλλευόμενες τόσο τη μορφολογία και τις κλίσεις του εδάφους, όσο και τη σχέση τους με τον κύριο άξονα επικοινωνίας που περνούσε από εκεί και τον συνέδεε με τα άλλα χωριά.
Περιφερειακά σε αυτό το κέντρο- πλατεία, όπου φιγουράριζαν τα μεγαλόπρεπα πηγάδια του οικισμού, που υποδέχονταν τους περαστικούς αλλά και ενίσχυαν την κοινωνική επαφή των κατοίκων του, οι Γιαλίτες τοποθέτησαν την δισυπόστατη εκκλησία των αγίων Νικολάου & Γεωργίου, προστατεύοντας ένα εσωτερικό δικό τους κέντρο, που είχε σχέση με ψυχική ενδυνάμωση και την παρηγοριά των ξωμάχων του οικισμού.
…»Ως προς το θρησκευτικό αίσθημα οι κάτοικοι εν γένει των νήσων υπερτερούσι τους των ηπειρωτικών χωρών της Ελλάδος. Μεμονωμένοι επί των νησιωτικών βράχων, ωσεί εν εξορία, πόρρω των ομοεθνών και ηναγκασμένοι ως εκ της φύσεως των τόπων εις την γεωργίαν και την ναυτιλίαν, ουδένα έτερον έχουσιν ηθικό περισπασμόν ή την θρησκείαν. Πάσαι δε αι προς τέρψιν πανηγύρεις αυτών είναι συνδεδεμέναι αναποσπάστως προς μία θρησκευτική τελετήν….» σημειώνει ο Αντώνιος Μηλιαράκης το 1884 και καταδεικνύει τη σημαντικότητα της εκκλησία ς του Αη Νικόλα, του μόνου ασβεστωμένου κτίσματος στον οικισμό. Σημαντικό είναι επίσης να παρατηρήσουμε ότι σοβατισμένο ήταν μόνο το κτήριο της εκκλησίας, αφήνοντάς σοφά να την περιτριγυρίσει ο ξερολιθικός τοίχος της μάντρας της αυλής, κρατώντας έτσι σοφά την κλίμακα του μοναδικού που εισήγαγε η κεντρική αυτή λειτουργία στο τοπίο του Ασφοντυλίτη.
Η ισορροπία αυτή θρυμματίσθηκε από την σχετικά πρόσφατη αλλά ιστορικά ανυπεράσπιστη «αποκατάσταση» του αύλειου χώρου με τον ασβεστωμένο καινούργιο τοίχο, που μοιάζει σαν να ψήλωσε ξαφνικά και έπνιξε την εκκλησία του, ύστερα από αιώνες ιδιαίτερης σχέσης που είχαν κρατήσει μεταξύ τους.
Είναι πραγματικά τόσο εύθραυστες οι ισορροπίες που διατηρούν τα μοναδικά αυτά τοπία που έφτασαν άθικτα μέχρι τις μέρες μας, έτσι που να χρειάζεται να κρατάμε ακόμα και την αναπνοή μας για να μη διαταράξουμε την αρμονία και τη σοφή οικονομία που διέπει τη δομή και την εσωτερική τους ακεραιότητα.
Στον Ασφοντυλίτη διασώζονται αλώβητες οι τυπολογίες του αρχαίου ελληνικού οίκου, όπως έχουν εξελιχθεί στην περίπτωση της αγροτικής εγκατοίκησης. Ο τύπος του περίκλειστου μεγάρου στην περίπτωση των αγροτικών κατοικιών περιλαμβάνει σε ένα αυτόνομο, αυτοτελές σύνολο με υψηλό περίβολο, τη συστοιχία των βοηθητικών κτισμάτων για την υποστήριξη της αγροτικής παραγωγής και κτηνοτροφίας, που διαθέτουν σαφώς μικρότερη κλίμακα από το κεντρικό κτίσμα της κατοικίας, όλα διατεταγμένα γύρω από μια πλακόστρωτη, με μαρμάρινες πλάκες, κεντρική αυλή. Η περιορισμένη επιφάνεια για κάθε ιδιοκτησία έχει δώσει υπέροχες λύσεις στη συνάντηση λειτουργικών αναγκών και τοπίου σε αυτές τις μοναδικές πλακόστρωτες αυλές, που ανάγουν τα δεδομένα της κάθε περίπτωσης κατοικίας σε μορφολογικό υπόδειγμα διαμόρφωσης υπαίθριου χώρου.
Διαφοροποιήσεις εντοπίζονται, όπως και στο εσωτερικό οδικό πλέγμα κυκλοφορίας του οικισμού και στη διαμόρφωση του περίκλειστου τύπου οίκησης, σε ιδιοκτησίες που βρίσκονται στην περίμετρο του οικισμού. Εκεί η απουσία γειτονικών κτισμάτων επιτρέπει τη διερεύνηση τύπων υπαίθριου και ημιυπαίθριου λειτουργικού χώρου με την εισαγωγή χρήσεων , ο χειρισμός των οποίων φθάνει στα όρια της μνημειακής σύνθεσης, όπως το διαβατικό με το φούρνο και τους πάγκους στην αγροικία του Νικόλα Θηραίου στο βόρειο όριο του οικισμού.
Το κύριο κτίσμα κάθε συγκροτήματος αποτελεί το κτήριο της κατοικίας, η εσωτερική διάρθρωση της οποίας στα μεν μεγαλύτερα κονάκια που διαθέτουν δίχωρες θολωτές σάλες με μεσαίο λίθινο τόξο, ακολουθεί τη διάρθρωση των παραδοσιακών οικιών του νησιού, όπου ο χώρος του ύπνου έχει μια εσωτερική κατακόρυφη διαμόρφωση με ξύλινο δάπεδο, όπου στο υψηλότερο επίπεδο τοποθετείται η κλίνη ενώ στο υποκείμενο τμήμα αποθηκεύεται η σοδειά. Καθέτως ο χώρος αυτός επίσης διαχωρίζεται με ξύλινο χώρισμα που διαθέτει και πόρτα χρησιμοποιούμενο σαν γενική αποθήκη του σπιτιού.
Στα μικρότερα συγκροτήματα, η διαμόρφωση της κατοικίας είναι ακόμα πιο αυθεντική και παραπέμπει στην αρχαϊκή λειτουργία του κελύφους – καλύμματος προστασίας- από τα στοιχεία της φύσης. Είναι δίχωρη με εισαγωγικό χώρο αυτό της εστίας και του καθημερινού, ο οποίος διαθέτει μικρά ανοίγματα για φωτισμό και αερισμό και λειτουργικές κόγχες στα ανακουφιστικά σημεία δομής των πέτρινων τοίχων του. Από τον χώρο αυτό εισέρχεται κανείς στο άδυτο της κατοικίας που είναι ο χώρος του ύπνου, με κτιστό πέτρινο πεζούλι για κρεβάτι και παντελώς σκοτεινό.
Ο μύθος λέει ότι κυκλαδίτες ήταν οι πρώτοι γλύπτες των μεγάλων όρθιων αγαλμάτων στον ελληνικό κόσμο – μαρμάρινα αγάλματα νεαρών ανδρών και γυναικών –- οι κούροι και οι κόρες- με ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τους το στοιχειωμένο αρχαϊκό μειδίαμα και την πλεξίδα των μαλλιών στους ώμους. Έτσι όπως περιγράφεται ακριβώς στον Πύθιο Ύμνο ο Απόλλωνας: Μοιάζει με τη νεότητα – θαλερός και δυνατός στο πρώτο του άνθισμα- με τα μαλλιά απλωμένα απά στους ώμους.
Σκηνική και καλλιτεχνική τελειότητα υψηλού επιπέδου διαθέτει και ο συγκεκριμένος οικισμός του Ασφοντυλίτη, σμιλεμένος από τους ίδιους μάστορες της σχολής των μεγάλων έργων του κυκλαδικού πολιτισμού. Είναι μια δημιουργία με αμιγή χρήση της ξερολιθιάς σε όλες τις κατασκευές της, που εξ αιτίας αυτού του γεγονότος παρουσιάζει ιδιαίτερο μορφολογικό και κατασκευαστικό ενδιαφέρον και σε συνδυασμό με την ιστορικότητα και την υψηλή αξία του φυσικού περιβάλλοντος που το περιβάλλει, αναγορεύεται σε μνημείο.
Η παράδοση των ξερολιθικών αγροτικών κτισμάτων έχει αρχίσει πρόσφατα να συγκεντρώνει το ενδιαφέρον διεθνών οργανισμών και πανεπιστημιακών ιδρυμάτων στο πλαίσιο της μελέτης και έρευνας των πρακτικών της δομής, των κατασκευών και της οργάνωσης του κοινωνικού χώρου στο πλαίσιο συνειδητοποίησης της κοινής πολιτιστικής κληρονομιάς της Μεσογείου με την εγγύς ανατολή. Αθροίσματα αγροικιών ξερολιθικής κατασκευής εντοπίζονται σε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου από τη Γαλλία, την Πορτογαλία και την Ισπανία, τη Σαρδηνία, τη Σικελία και την Ελλάδα, έως τις περιοχές της Μικρός Ασίας, της Παλαιστίνης και της Συρίας μέχρι τον Ευφράτη.
Στο μέτρο αυτής της καταγραφής, ο Ασφοντυλίτης, στο σταυροδρόμι της Μεσογείου αποτελεί ένα μοναδικό σημείο πολιτιστικής αναφοράς με παγκόσμια σημασία.

Βιβιάννα Α Μεταλληνού
Αρχιτέκτων, Ιστορικός Περιβάλλοντος

Πηγή Προσωπικό Ιστολόγιο Β.Α.Μεταλληνού